W ciągu całego życia zwierzęcia zachodzą w jego organizmie zmiany hormonalne. Narastający we krwi, w miarę zaawansowania rozwoju pęcherzyka jajnikowego, poziom estrogenów powoduje stopniowe przygotowanie organizmu samicy, a szczególnie jej narządów rozrodczych, do akcji kopulacji, zapłodnienia i ciąży.
Estrogeny krążące we krwi powodują:
- znaczny wzrost ukrwienia wszystkich narządów rodnych (przekrwienie i obrzmienie zewnętrznych narządów płciowych).
- wzrost oraz wykształcenie urzęsienia w komórkach błony śluzowej macicy i jajowodów.
- wzrost komórek błony mięśniowej macicy oraz wytworzenie w nich receptorów dla oksytocyny.
- wykształcenie receptora dla progesteronu w komórkach błony śluzowej i mięśniowej macicy.
- rozbudowę i uczynnienie gruczołów błony śluzowej macicy i jajowodów.
- zmianę w strukturze komórek nabłonka pochwy.
- rozrost przewodów mlekowych w gruczole mlecznym oraz pobudzenie metabolizmu białek, tłuszczów, fosforu.
- zmiany w sposobie zachowania się samicy (poszukiwanie samca, zezwolenie na kopulację).
- pełne przygotowanie samicy do rozrodu manifestuje się wystąpieniem rui (estrus), która pojawia się cyklicznie w ciągu roku, z częstotliwością zależną od gatunku zwierzęcia i warunków, w jakich ono przebywa.
Większość suk przechodzi ruję co sześć miesięcy Okres między rujami nazywa się cyklem rujowym lub cyklem płciowym. Suki mogą być monoestralne, mające jeden cykl w roku, lub diestralne, mające dwa cykle w roku.
Cykl płciowy rozpoczyna się z chwilą osiągnięcia przez sukę dojrzałości płciowej. Następuje to w wieku średnio 6-9 miesięcy zależnie od rasy i wychowania. Cykl ten powtarza się u suki co 6-12 miesięcy.
W procesie tym wyróżniamy 4 okresy tj.:
1) przygotowawczy przedrujowy (proestrus);
2) okres rui. czyli cieczka (estrus)
3) zanikanie rui (metoestrus)
4) okres spoczynku płciowego (anoestrus)
W okresie przygotowawczym następuje dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. zawierających komórki jajowe. Pęcherzyki wydzielają hormony wywołujące rozrost błony śluzowej, jajowodów. macicy i pochwy. Okres ten trwa około sześć do dziesięciu dni i kończy się jajeczkowaniem (skrajne wahania wynoszą od 3 do 21 dni). Faza ta sygnalizowana jest przez pojawienie się krwawej wydzieliny i twardy obrzęk sromu. Na tym etapie suka zaczyna przyciągać samców wyczuwających w wydzielinie jej sromu, wydalanej z moczem, substancje chemiczne zwane feromonami. Podczas tej przedowulacyjnej fazy cyklu cieczki suka nie dopuści samca do siebie. Przy próbach pokrycia jej będzie odskakiwać. siadać, warczeć lub kłapać zębami. Właściwa cieczka (zwana rują) to okres wydzielniczy. W okresie tym następuje pękanie pęcherzyków Graffa w jajniku, wypadanie komórki jajowej do lejka jajowodu, wzmożony ruch jajowodu i przesuwanie się komórki jajowej w kierunku macicy Objawia się intensywną czynnością błony śluzowej, jajowodów, macicy i pochwy, których wydzielina ma ułatwić kopulację. wędrówkę plemników, zapłodnienie komórek jajowych i zagnieżdżenie się zarodków w macicy Zapłodnienie następuje w początkowej części jajowodu.
Jajeczkowanie występuje po 24 godzinach (od początku rui) i trwa 4-20 dni. Największy procent zapłodnień uzyskiwano kryjąc sukę dwukrotnie w ciągu czterech pierwszych dni rui.
Przy braku zapłodnienia następuje obrzęk macicy i zewnętrznych narządów rodnych. Stopniowo zanika aktywność hormonalna jajników. Po 3-4 tygodniach narządy mają już normalną wielkość.
Przemiany zachodzące w narządach rozrodczych towarzyszą na zewnątrz objawy cieczki. Pierwszym objawem jest obrzęk sromu, początkowo wyciek kilku kropel lekko różowego śluzu. Około 5-6 dnia przybiera on intensywną barwę. Przed jajeczkowaniem, w 8-9 dniu cieczki, znika krwiste zabarwienie, śluz owulacyjny jest ciągliwy, wodnisty, jasny, zwisa w postaci lepkiej nitki. Znajdują się tu substancje wabiące psy Zmianie ulega zachowanie suki, robi się niespokojna, interesuje się psami, zdezorientowana często podejmuje ucieczkę.
Czas od 9 do 13 dnia nazywamy okresem tolerancji - w tym okresie suka odstawia ogon, stoi nieruchomo, pozwala na pokrycie przez każdego psa. W jajniku na miejscu komórki jajowej tworzą się tzw. ciałka żółte przejściowe. Ciałko żółte wytwarza hormon zwany progesteronem. Progesteron jest konieczny do utrzymania ciąży - ustaje wypływ z pochwy, zamyka się szyjka maciczna. Okres spoczynku jest okresem względnej bezczynności układu rozrodczego suki i trwa około 3 miesięcy. Jajniki i macica przygotowują się do następnego cyklu.
W cieczce suka przyciska grzbiet do dłoni właściciela, odstawia ogon od sromu. Następuje spadek temperatury ciała na około 24 godziny przed owulacją, później jej wzrost. Istnieje test glukozowy (badanie laboratoryjne) ustalenia cieczki. Komórka jajowa żyje około 24 godziny a plemniki w żeńskich drogach rodnych zachowują żywotność około 3 dni, ostatnio uważa się, ze dłużej. Optymalny okres do krycia to 9-13 dzień, ale zdarzają się przypadki, ze suka gotowa jest do kopulacji już 7 lub dopiero 18 dnia. W tym okresie wykonuje się wiele badań ujawniających gotowość suki do zapłodnienia. np. badanie mikroskopowe wydzielin pochwowych (cytologia pochwowa), biochemiczne i badania oporności śluzu pochwowego.
Badanie śluzu pochwowego powinno się przeprowadzać codziennie, co jest bardzo przydatne. gdy suka nie przejawia zmian behawioralnych w zależności od fazy cyklu.
Suka powinna być pod troskliwą opieką, nie wolno pozwolić na krycie innym samcem. Gdy nastąpiło niepożądane krycie suki, należy udać się do lekarza weterynarii, który poda odpowiednie preparaty hormonalne, które pozwolą uniknąć przypadkowego miotu u suki. Cykl płciowy jest regulowany czynnikami neurohormonalnymi, których ośrodek znajduje się w obrębie mózgu, w przysadce mózgowej.
OWULACJA
Najważniejszym etapem cyklu płciowego jest owulacją. W początkowym rozwoju pęcherzyka jajowego najbardziej znaczącym hormonem gonadotropowym jest FSH. W końcowej fazie przedowulacyjnej zwiększa się ilość wydzielanego do krwi LH. W zależności od gatunku, tuż przed pojawieniem się szczytowego poziomu estradiolu we krwi następuje gwałtowny wzrost LH do krwi zwany wylewem. Następstwem wylewu jest owulacją, której towarzyszy wyraźny wzrost stężenia FSH i PRL we krwi. Powoduje to istotne zmiany w obrębie pęcherzyka jajowego, które prowadzą do jego pęknięcia, czyli owulacji. Jest to złożony wieloetapowy proces, który po uproszczeniu ma następujący przebieg:
- LH powoduje unieczynnienie w płynie pęcherzykowym peptydu inhibitora dojrzewania oocytu.
- mejotyczny podział oocytu i formowanie się pierwszego ciałka kierunkowego.
- wzrost stężenia we krwi FSH powoduje się rozwijanie się w komórkach ziarnistych pęcherzyka receptorów dla LH.
- LH przy współudziale PRL po połączeniu z receptorami rozpoczyna szybką luteinizację komórek ziarnistych pęcherzyka.
- następuje spadek poziomu w płynie pęcherzykowym estradiolu i szybkie narastanie koncentracji progesteronu.
- LH i FSH uczynniają plazminogen do czynnego enzymu proteolitycznego - plazminy.
- LH i FSH łącznie z progesteronem i prostaglandynami F2 i E2 uczynniąją kolagenazę oraz enzymy lizosomalne i nasilają rozwój fibroblastów, zwiększają kurczliwość włókien miękkich gładkich.
- następuje stopniowe nadtrawianie ścianki pęcherzyka, które trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu godzin.
- trawienie to powoduje pęknięcie ścianki pęcherzyka i wyrzucenie oocytu z pęcherzyka do jajowodu.
dr Kazimierz Ściesiński
źródło: ROZRÓD PSA CZ II, Dwumiesięcznik PIES, Nr 4 (270) 1998, s.18-19