Streszczenie
W Polsce mamy prawie 8 milionów psów. Alergia na zwierzęta domowe dotyczy 2,5% całej populacji, w tym występowanie alergii na psa szacuje się na 8%. Dodatnie testy z alergenem psa ma około 6% dzieci z alergicznym nieżytem nosa i około 35% chorych na astmę. Unikanie alergenu psa jest niemal niemożliwe, istotny poziom alergenu, wystarczający do wywołania objawów był stwierdzany we wszystkich miejscach publicznych.
Określono 29 alergizujących białek: w sierści, moczu, naskórku, surowicy oraz w ślinie. Zidentyfikowano 5 głównych alergenów psa: Can f1, Can f2, Can f3, Can f4, Can f5. Alergen Can f1 i Can f2-występuje w naskórku, ślinie i w skórze. Alergen Can f3 – w surowicy krwi. Alergen Can f4 – w sierści, w skórze i w naskórku, Can f5 występuje w moczu. Can f1 i Can f5 wiąże 50-70% IgE. Can f2 i Can f3 wiąże 20-40% IgE. Zaobserwowano duże różnice w ilości poszczególnych alergenów u różnych ras psów, ale nie jest to wystarczająca podstawa do uznania jakiejkolwiek rasy za hipoalergiczną. Efekt posiadania psa i wpływ ekspozycji na jego alergeny na rozwój alergii i astmy jest w trakcie badań i obserwacji. Trudno znaleźć w literaturze jednoznaczną opinię. Podnosi się rolę stałego kontaktu ze zwierzęciem, ale również obecności więcej niż jednego psa w domu. Nadal nie udało się określić jaki wpływ na rozwój alergii u dzieci ma posiadanie psa w domu.
Wprowadzenie
Kichanie, łzawienie, kaszel czy duszność podczas kontaktu z psem są częste u pacjentów atopowych i wtedy zarówno pacjent jak i lekarz stają wobec dylematu czy nadal trzymać zwierzę w domu czy też go usunąć. Chociaż konsekwentne unikanie kontaktu jest prawdopodobnie najlepszym sposobem na ograniczenie objawów, pacjenci mogą być niechętni do bezwzględnego unikania ekspozycji. Lekarz alergolog musi rozważyć emocjonalne, psychologiczne i zdrowotne skutki tej decyzji.Celem niniejszej pracy jest podsumowanie obecnej wiedzy dotyczącej alergenów psa oraz wpływu kontaktu z psem na rozwój chorób alergicznych.
Posiadanie psów jest dość powszechne, szacuje się, żew Polsce mamy prawie 8 milionów tych zwierząt, w Polskim związku Kynologicznym pod koniec ubiegłego roku było zarejestrowanych 65 501 psów. Rzeczywiste występowanie alergii na psa nie jest dokładnie znane, szacuje się, że występowanie alergii na zwierzętadomowe to 2,5% całej populacji, natomiast alergia na psa wśród nich jest stwierdzana u 8% [1,2]. Badając grupę dzieci w wieku 7-8 lat mieszkających we Francji stwierdzono, że alergia na psa występuje u 5%, a po 4 latach, w tej samej grupie, już wzrosła do 10% [3], inne badania, z Kalifornii wykazują, że dodatnie testy z alergenem psa ma około 6% dzieci z alergicznym nieżytem nosa i około 35% chorych na astmę [3,4]. Kolejne badania, w całej populacji dorosłychNiemców, szacują występowanie alergii na psa na 16% [5].
Różnorodność danych dostępnych w literaturze potwierdza, że problem alergii na psa jest otwarty, a liczba osób prezentujących objawy jest zależna od stylu życia i zwyczajów związanych z posiadaniem zwierząt domowych.Przy użyciu powszechnych metod nie jest łatwo potwierdzić alergię na psa, ponieważ dostępne komercyjnie testy skórne z tym alergenem nie są standaryzowane. Dlatego może się zdarzyć ujemny wynik testu, podczas gdy pacjent prezentuje wyraźne objawy alergii lub odwrotnie, pacjent nie podaje objawów alergii na posiadanego psa, a w testach ma wyraźnie dodatnią reakcję [5].Chociaż domy, w których nie przebywa pies mają mniejszą zawartość alergenu w porównaniu z domami, gdzie psy są trzymane [4], to jak wskazuje wiele badań całkowite unikanie alergenu psa jest prawie niemożliwe. Alergen psa jest stwierdzany w niemal 100% próbek pobranych z domów, gdzie mieszkają osoby uczulone, a znaczny poziom alergenu występuje również tam, gdzie nigdy nie było psa [4].Istotny poziom alergenu psa był również stwierdzany w szkołach, przedszkolach, przychodniach, szpitalach, centrach handlowych, kinach i innych miejscach publicznych,a nawet w gabinetach alergologicznych [4-7]. W jednej z prac, kurz ze szkoły zawierał 2-20 razy więcej alergenu psa Canis familiaris(Can f1) niż alergenu kota Felis domesticus(Fed d1), co autorzy tłumaczą większą „przyczepnością” alergenów psa, wylizywaniem swojej sierści przezkoty i częstszym przebywaniem kotów poza domem [4].Wysoki poziom alergenów psa wykrywa się w domach,w których nie przebywają zwierzęta. Rodzi to pytanie,w jaki sposób te alergeny się tam znalazły? Wytłumaczyć może to fakt wcześniejszego zamieszkiwania mieszkania przez właścicieli z psem. Alergeny psa łatwo przywierają do powierzchni dywanów, ścian, ubrań, co bardzo utrudnia całkowitą eliminację alergenu. Natomiast tam, gdzie psy nigdy nie przebywały, alergen musiał zostać przetransportowany do wnętrza w ilości, która pozwala na jego wykrycie [6,8]. Dodatkowo, nie jest do końca jasna korelacja pomiędzy objawami a aktualnym poziomem alergenu w domu. Są prace sugerujące, że brak zwierząt w domu nie zabezpiecza przed narażeniem na alergeny i wystąpieniem objawów [5].Obserwuje się bardzo szeroki zakres zawartości głównego alergenu w domach, w których przebywają psy: od 0,3 do 99 ng na m3 [5], taki rozrzut może być spowodowany różnymi czynnikami, obecnością zwierząt w domuz jednej strony a podjętymi środkami mającymi na celu wyeliminowanie alergenu z drugiej.W społeczeństwie istnieje przekonanie, że pewne rasy psów są „hipoalergiczne”, jest ich ponad sto (na podstawie wyszukiwarki internetowej używając słów: pies hipoalergiczny, hipoalergiczne rasy psów), ale nie udało się udowodnić, aby psy tych ras zostawiały w badanym kurzu mniejszą ilość głównego alergenu i to zarówno liczone w gramach, jak i w metrach kwadratowych na powierzchnię podłogi [8]
Charakterystyka alergenów
Określono 29 potencjalnie alergizujących białek, które znaleziono w moczu, naskórku, surowicy oraz w ślinie psów, jednak szczególnie wysoka koncentracja tych białek obecna jest w sierści [5,9].Ekstrakt z psiej sierści oraz naskórka zawiera kompleksy protein o właściwościach alergizujących i niealergizujących[7]. Zidentyfikowano 4 główne alergeny psa: Can f1, Canf2, Can f3, Can f5, od 2010 roku dodatkowo wymienia się Can f4 [7,10].
Główne alergeny naskórka psa Can f1 i Can f2 są białkami z rodziny lipokalin [7,10]. Can f1 składa się ze 148 aminokwasów, natomiast Can f2 ze 161, porównując sekwencje aminokwasów to 24,5% Can f1 jest identyczne z Can f2[10,12]. Oba białka zostały oczyszczone i wyprodukowanejako alergeny rekombinowane [11].Wydaje się, że Can f1 alergizuje bardziej niż Can f2: 70% pacjentów wykazuje dodatni odczyn z alergenem Can f1, natomiast 20% pacjentów reaguje na Can f2 [11]. Chociaż ostatnie badania z Finlandii nie potwierdzają większej alergenności Can f1 [10]. W innych badaniach specyficzne IgE dla alergenu Can f1 było stwierdzane częściej w porównaniu z Can f2 [12].Przy użyciu półilościowej analizy RT-PCR wykazano, że ekspresja Can f2 jest większa niż ekspresja Can f1 w ślinie i skórze psa [12]. W ślinie wykryto 5,3 ng/ug Can f1 oraz 19,4 ng/ug Can f2. Nadal nie udało się wyjaśnić, dlaczego tak jest, że bardziej alergizuje Can f1 skoro w ślinie znajduje się znacząco więcej Can f2 [12]. Can f3, występuje jako albumina w surowicy psiej, wykazuje znaczną reaktywność krzyżową z innymi albuminami ssaków [7].Can f5, to kalikreina występująca w prostacie psa, została ostatnio opisana jako główny alergen psa, który wykazuje wysoka reaktywność krzyżową z ludzkimi antygenami specyficznymi dla prostaty [13].Wśród głównych alergenów psa najważniejsze wydają się być Can f1 i Can f5, wiążą one od 50% do 70% IgE u osób nadwrażliwych na alergen. Natomiast około 20-40% dorosłych wiąże IgE dla Can f2 i Can f3 [7,14].W opublikowanych ostatnio badaniach wykazano, że istnieje niewielka grupa osób, wykazujących objawy nadwrażliwości na psa, których IgE nie reaguje z żadnym ze znanych alergenów Can f1, Can f2, Can f3, Can f5 [7].Stało się to podstawą do poszukiwań kolejnego alergenu i zaowocowało wykryciem Can f4. Alergen ten należy do rodziny lipokalin i wykazuje podobieństwo z białkiem wiążącym substancje zapachowe innych gatunków (głównie krowy i świni) [7].Jak rozpoznaje się alergię na psa? Na rynku obecne są komercyjne roztwory alergenu psa.Możemy skorzystać z gotowych testów firmy Allergopharma (Niemcy), ALK (Dania), Bencard (Niemcy), HAL (Holandia),Stallergenes (Francja). W teście Allergopharmy znajduje się alergen z dwóch źródeł, a mianowicie z sierści i zeskrobi ze skóry z kilku ras (owczarka niemieckiego, pudla, boksera, owczarka collie i jamnika). W teście firmy ALK znajduje się materiał z różnych ras, bez stałej specyfikacji. Firma Bencard używa sierści i naskórka owczarka niemieckiego, golden re trievera, cocker spaniela, teriera szkockiego, pudla, teriera, collie, airedale teriera, labradora, setera irlandzkiego, berneńskiego psa pasterskiego, pointera, rottweilera, foksteiera i dobermana. W teście firmy HAL znajduje się sierść i naskórek wyczesany z futra pudla [20%] i jakiegokolwiek psa długowłosego. Firma Stallergenes używa fragmentów złuszczonego naskórka psa dowolnej rasy [5].Wydaje się, że taki brak standaryzacji powoduje, że wyniki otrzymane po przeprowadzeniu testów mogą różnić się od siebie.Pierwsze prace, w których poruszano temat aktywności alergenowej poszczególnych ras pochodzą sprzed 70 lat[15]. Od tego momentu, co pewien czas ukazują się publikacje poruszające temat różnicy w ekstraktach alergenu psa, wytworzonych za pomocą różnych metod. Niektórzy badacze porównywali jakościowe i ilościowe różnice w zawartości alergenów między rasami [5], inni natomiast porównywali wielkość reakcji na skórze używając ekstraktów różnych ras [5,16]. Wortmann zbadał swojego pacjenta z wyraźną reakcją alergiczną po kontakcie z psem wykorzystując ekstrakt sierści własnego bernardyna, otrzymując wynik ujemny, podczas gdy ten sam pacjent miał bardzo dodatni wynik testu z ekstraktem z posiadanego sierści boksera [5]. Lutsky opublikował badania, w których oceniano skórne reakcje z naskórkiem, surowicą i moczem różnych ras u pacjentów wrażliwych na psy. W tej pracy stwierdzono różnice w wyniku testów pomiędzy ekstrakta mi z sierści poszczególnych psów, ale nie znaleziono różnic pomiędzy różnymi rasami [17]. W ten sam sposób, w pracy Lindgren i wsp. scharakteryzowali aktywność alergenową naskórka ośmiu różnych ras. W efekcie wykazali obecność zarówno alergenów wspólnych dla wszystkich obserwowanych psów, jak i komponentów specyficznych dla wybranych ras [16]. W pracy De Grota wykazano ogromne różnice w koncentracji alergenów 27 psów dziewięciu różnych ras.Stwierdzono, że ślina zawiera znacznie większe ilości Canf1, w porównaniu z moczem i kałem, które też są źródłem alergenu, nie badano natomiast zawartości Can f1 w sierści różnych ras [18]. Obecnie większość badaczy zgadza się z tym, że alergeny poszczególnych ras mają różne stężenia i aktywność. W większości prac potwierdzany jest fakt najczęstszego występowania Can f1 i Can f3 [5], natomiast godnym uwagi jest fakt nie wykrycia wcale lub niewielkich ilości Can f1 w ekstrakcie sierści popularnych ras jak:golden retriever, collie, berneński pies pasterski, bokser,beagle, chihuahua, rottweiler oraz szkocki terier [5]. Dwie rasy natomiast, wg niektórych badaczy, pudel i yorkshire terier, produkują Can f1 w ilości szczególnie wysokiej, o wielewiększej niż pozostałe [2]. Zaobserwowano duże różnice w zawartości Canf1 u poszczególnych psów w obrębie tej samej rasy, szczególnie jest to widoczne u pudli, jamników długowłosych, yorkshire terierów, chartów afgańskich, wilczarzy irlandzkich [5]. Psy produkowały znamiennie więcej alergenu Can f1 niż suki. Nie stwierdzano różnic w zależności od długości sierści i przeprowadzonej kastracji [5,18] Wpływ różnych czynników na produkcję Can f1 był badany podczas obserwacji 288 psów różnych ras, jak owczarek niemiecki, pudel, cocker spaniel, spaniel, griffon, labrador retriever i yorkshire terier. Dane wykazały, że dla niektórych ras np. u psa rasy labrador retriever zawartość Can f1 w sierści jest zależna od płci i produkcji łoju [2], co nie znajduje potwierdzenia u wszystkich badaczy [5], podobnie jak długość włosa, która wydaje się nie mieć znaczenia [2].Rola kontaktu z psem w rozwoju alergii i astmy. Efekt kontaktu z psem na rozwój alergii i chorób alergicznych jest nadal przedmiotem dyskusji.
W piśmiennictwie więcej uwagi poświęcone było ekspozycji na alergen kota, niewielu badaczy koncentrowało się na badaniach nad alergią na psa.Kohortowe badania wykazały związek posiadania psa od wczesnego dzieciństwa z redukcją występowania świszczącego oddechu [19,20], inne wskazywały nawet na redukcję ryzyka rozwoju astmy [21]. W opozycji do tych badań stoi badanie holenderskie, gdzie nie wykazano żadnego wpływu narażenia w niemowlęctwie na alergen psa na rozwój astmy [22].
Przekrojowe badania retrospektywne wykazywały związek pomiędzy posiadaniem psa w dzieciństwie a ograniczeniem ryzyka rozwoju pyłkowego nieżytu nosa i podwyższeniem ryzyka rozwoju astmy niealergicznej [20,23].Opublikowano badania wykazujące wyższe występowanie alergii i chorób układu oddechowego u dzieci z rodzin posiadających psa lub kota w domu [8,24]. Przegląd systematyczny literatury dokonany przez Apelberga w oparciu o prace opublikowane w latach 1966-1999 zaowocowałwnioskiem, że ekspozycja na alergeny zwierząt domowych, w tym psa, była istotnym czynnikiem ryzyka dla astmy oskrzelowej i świszczącego oddechu u dzieci powyżej 6 roku życia [25]. Inna publikacja nie potwierdza takiego związku, przeciwnie wykazuje protekcyjny efekt kontaktu z psem lub kotem na rozwój i występowanie objawów ze strony układu oddechowego [24]. Wyniki, bardzo szeroko zakrojonego badania włoskiego SIDRIA, w którym wzięło udział ponad 20 tys. dzieci, narażonych na alergen psa w pierwszych latach życia, wykazały brak związku między ekspozycją na alergen psa w pierwszych latach życia a późniejszym występowaniem objawów ze strony układu oddechowego u dzieci starszych niż 7 lat [24]. Wiele badań poświęcono próbie określenia roli, jaką odgrywa obecność psa w życiu alergika [20,21,26]. Większość z nich nie potwierdza związku narażenia na alergen psa, a występowaniem nadwrażliwości na alergeny inhalacyjne zewnątrzdomowe. Badanie kohortowe to potwierdza, nie znajdując protekcyjnego działania ekspozycji na psa [20].Obserwowany efekt chroniący przed rozwojem alergii u posiadaczy psów, może być częściowo zafałszowany, ponieważ duża część pacjentów atopowych z reguły stara się unikać kontaktu ze zwierzętami i nie kwalifikuje się do wzięcia udziału w badaniu [20].Posiadanie psa może być w sposób prosty związane z wyższym poziomem endotoksyn mierzonym w kurzu domowym [19 20]. Biologicznym mechanizmem stojący za obserwowanym przez niektórych efektem ochronnym może być równoczesna ekspozycja na ten wyższy poziom endotoksyn, który może hamować rozwój alergii [20]. Badania ukazują, że endotoksyna może stymulować produkcję cytokin, np. IL-12, w konsekwencji stymulację rozwoju limfocytów Th1 u dzieci i spadek ich podatności na rozwój alergii [20]. W ten sposób można dojść do wniosku, że posiadanie psa we wczesnym dzieciństwie może chronićmałe dzieci przed rozwojem alergii. Obserwację tą popiera badanie, w którym nie wykazano protekcyjnego efektu posiadania psa, u tych dzieci, których psy mieszkały poza domem [20]. Zebrane dowody mogą sugerować jednak, że posiadanie psa we wczesnym dzieciństwie chroni przed rozwojem alergii. Al.-Mousawi wykazał w Kuwejcie pozytywne związki pomiędzy posiadaniem psa u dzieci w wieku szkolnym a występowaniem nadwrażliwości na niego. Jednak, należy pamiętać, że w badanej populacji psy występują bardzo rzadko [1,5%] i tak samo niski jest poziom alergenu w domach u dzieci. Często ludzie, decydujący się na posiadanie w domu zwierzęcia, nie mogli uprzednio ocenić swojej tolerancji na nie. Nie obserwujemy tu niby ochronnego wpływu unikania ekspozycji przez osoby atopowe, wynikającego z doświadczenia. Nie można w prosty sposób przenieść jego wyników do miejsc, gdzie posiadacze psów występują sie dem razy częściej [27].Wspominano już o tym, że obserwowany efekt protekcyjny może być spowodowany poprzez unikanie kontaktu z psem przez atopowych pacjentów. Tym problemem zajęło się szwedzkie badanie BAMSE (Baby, Allergy, Milieu, Stockholm, Sweden) i wykazało, że rodzice atopowi posiadają mniej psów niż zdrowi [21]. Jedno z publikowanych badań European Community Respiratory Health Survey nie wykazało wpływu posiadania psa ani w dzieciństwie, ani w późniejszym wieku na występowanie astmy i alergii [23].Ostanie prace potwierdzające negatywny związek pomiędzy posiadaniem psa w dzieciństwie i nadwrażliwością na alergeny inhalacyjne został znaleziony w rodzinach zarówno obciążonych, jak i nieobciążonych schorzeniami alergicznymi, natomiast mocno ochronny efekt został zaobserwowany u tych dzieci, których rodzice są obciążeni alergią. Zwykle rodziny, w których chociaż jedno z rodziców jest uczulone na psa nie decydują się na jego posiadanie, stąd obserwowany efekt ochronny alergii u rodziców. Opublikowano również pracę, w której badacze udowadniają, że ekspozycja na tylko jednego psa nie jest wystarczająca do stymulacji układu immunologicznego dziecka. Ekspozycja na dwa lub więcej psów w pierwszym roku życia jest istotnie związana z obniżeniem ryzyka nadwrażliwości na alergeny inhalacyjne u dzieci do lat Niestety nieznana jest informacja o konkretnej liczbie psów w każdym z gospodarstw w prezentowanej pracy [27]. Nie znalazłam też prac, które badałyby ten sam problem, aby móc porównać uzyskane wyniki. Faktem jest, że więcej psów trzymanych wewnątrz domu jest związane z wyższym poziomem endotoksyny, a więc być może zbyt mała pochodząca od jednego psa nie jest wystarczająca do stymulowania rozwoju układu odpornościowego [20].W 2009 roku opublikowano pracę opartą na badaniach z Kanady, w której autorzy podtrzymują hipotezę, że mieszkanie wraz z psem i kotem w dzieciństwie wpływa negatywnie na rozwój atopii u młodych dorosłych. Obserwowany efekt ochronny jest wyraźny tylko u tych osób, które trzymają oba zwierzęta - psa i kota i dotyczy osób z obciążeniem rodzinnym atopią. W badanej grupie aż 80% posiadaczy psów miało również kota [28].Nie jest jasne, dlaczego dopiero obecność obu zwierząt ma działanie ochronne. Jest możliwy prosty efekt dawki– obecność obu zwierząt powoduje większą ekspozycję na alergeny. Z drugiej strony alergeny kota i psa należą do różnych grup chemicznych i mają inne właściwości patogenetyczne. Jest również możliwe, że ekspozycja na różne alergeny ma wpływ immunomodulujący, który się nie ujawnia przy kontakcie z pojedynczym alergenem. W związku z tym taka ekspozycja wydaje się chronić przed atopią na alergeny wewnątrz i zewnątrzdomowe jak kurz domowy, trawy, zwierzęta.Rodzice z alergią zwykle jednak nie decydują się na posiadanie zwierząt w domu. Natomiast unikanie kontaktu ze zwierzętami wydaje się powodować wzrost ryzyka rozwoju alergii u dziecka. Z drugiej strony, u dzieci już reagujących alergicznie na swoje zwierzęta kontynuacja kontaktu prowadzi do wzrostu objawów i słabej kontroli choroby [29].Autorzy większości prac badających wpływ ekspozycji na alergeny psa na rozwój chorób alergicznych powołują się na trudności w metodyce, a mianowicie fakt, że wśród grupy badanej zawsze znajdują się rodziny, w których jedno z rodziców ma objawy alergiczne po kontakcie z psem i takie gospodarstwa nie decydują się na trzymanie psa w domu. Zaburzają tym samym wyniki statystyczne, z których potem wynika, że brak psa chroni przed rozwojem alergii na niego. Wyłączenie takich rodzin z obserwacji też nie oddaje rzeczywistej sytuacji z jakimi się spotykamy w codziennej praktyce. Po wielu latach badań i zaangażowania wielu środków nadal nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie: który pies jest optymalny dla alergika?
EWA WILLAK JANC I Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Kardiologii Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
PAWEŁ JONKIS Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką Koni, Psów i Kotów Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
żródło http://docplayer.pl/5047960-Pies-przyjaciel-czy-wrog-alergika.html
Piśmiennictwo
1.Custovic A, Simpson BM, Simpson A i wsp. Current mite, cat and dog allergen exposure, pet ownership, and sensitization to inhalant allergens in adult. J Allergy Clin Immunol 2003; 111: 402-7.2.Ramadour M, Guetat M, Guetat J i wsp. Dog factor differences in Can f1 allergen production. Allergy 2005; 60: 1060-4 4.Tubilo VC, Beall GN. Dog allergy: understanding our “best friend”? Clin Exp Allergy 1997; 27: 354-7.5.Heutelbeck A, Schulz T, Bergmann K-C, Hallier E. Environmental Exposure to Allergens of Different Dog Breeds and Relevance in allergological diagnostics. J Toxicol Envirom Health 2008; 71:751-8.6.Arbes S, Cohn R, Yin M i wsp. Dog allergen [Can f1] and cat allergen [Fel d1] in US homes: Results from the National Survey of Lead and Allergens in housing. J Allergy Clin Immunol 2004;114: 111-17.7.Mattsson L, Lundgreen T, Olsson P i wsp. Molecular and immunological characterization of Can f4: a dog dander allergen cross-reactive a 23 kDa odorant- binding protein in cow dander.Clin Exp Allergy 2010; 40: 1276-87.8.Nicholas C, Wagienka G, Havstad S i wsp. Dog allergen levels in home with hypoallergenic compared with nonhypoallergenic dogs. Rhinol Allergy 2011; 25: 252-6.9.Melen E, Wickman M, Nordvall S i wsp. Influence of early and current environmental exposure factors on sensitization and outcome of asthma in pre-school children. Allergy 2001; 56:646-52.10.Konieczny A, Morgenstern JP, Bizinkauskas CB i wsp. The major dog allergens, Can f1 and Can f2, are salivary lipocain proteins:cloning and immunological characterization of the recombinant forms. Immunology 1997; 92: 577-86.11.Kamata Y, Miyanomae A, Nakyama E i wsp. Characterization of dog allergens Can f1 and Can f2. Part 1. Int Arch Allergy Immnol 2007; 142: 301-8.12.Kamata Y, Miyanomae A, Nakyama E i wsp. Characterization of dog allergens Can f1 and Can f2. Part 2. Int Arch Allergy Immunol 2007; 142: 291-300.13.Mattsson L, Lundgren T, Everberg H i wsp. Prostatic kalikrein:a new major dog allergen. J Allergy Clin Immunol 2009; 123:362-8.14.Saarelainen S, Taivainen A, Rytkonen-Nissinen M. Assessment ofrecombinant dog allergens Can f1 and Can f2 for the diagnosisof dog allergy. Clin Exp Allergy 2004; 34: 1576-82.15.Hooker S. Qualitative differences among canine dander’s. AnnAllergy 1994; 2: 281-4.16.Lindgren S, Belin L, Dreborg S i wsp. Breed specific dog-dandruff allergens. J Allergy Clin Immunol 1988; 82: 196-201.17.Lutsky I, Fink JN, Arkins JA i wsp. Skin test reactivity to dog-derived antigens. Clin Allergy 1980; 10: 331-40Ronmark E, Perzanowski M, Platts-Mills T, Lundback B. Four-year incidence of allergic sensitization among schoolchildrenin a community where allergy to cat and dog dominates sensitization: Report from the Obstructive Lung Disease in NorthernSweden Study Group. J Allergy Clin Immunol 2003; 112: 747-5418.De Groot H, Goei KGH, Van Swieten P, Aalberse RC. Affinitypurification of a major and a minor allergen from dog extract:serologic activity of affinity-purified Can f1 and Can f1-depleted extract. J Allergy Clin Immunol 1991; 87: 1056-65.19.Campo P, Kalra H, Levin L. Influence of dog ownership and high endotoxin on wheezing and atopy during infancy. J Allergy Clin Immunol 2006; 118: 1271-8.20.Chen C, Tischer C, Schnappienger M, Heinrich J. The role of cats and dogs in asthma and allergy - a systemic review. Int J HygEnviron Health 2010; 213: 1-31.21.Almqvist C, Egmar A, van Hage-Hamsten M. Heredity, petownership, and confounding control in a population-basedbirth cohort. J Allergy Clin Immunol 2003; 111: 800-6.22.Brussee JE, Smit H, van Strien R. Allergen exposure in infancy and the development of sensitization wheeze, and asthma and hay fever. European community respiratory health survey. J Allergy Clin Immunol 2003; 112: 289-300.23.Svanes C, Zock J, Anto J. Do asthma and allergy influence subsequent pet keeping? An analysis of childhood and adulthood.J Allergy Clin Immunol 2006; 118: 691-8.24.Lombardi E, Simoni M, La Grutta and the SIDRIA CollaborativeGroup. Effect of pet exposure in the first year of life on respiratory and allergic symptoms in 7-yr-old children. The SIDRIAstudy. Pediatr Allergy Immunol 2010; 21: 268-76.25.Apelberg B, Aoki Y, Jaakkola J. Systematic review: Exposure topets and risk of asthma and asthma-like symptoms. J AllergyClin Immunol 2001; 110: 736-42.26.Ownby D, Johnson C, Peterson E. Exposure to dog and cats the first year of life and risk of allergic sensitization at 6 to 7 yearsof age. JAMA 2002; 288: 963-72.27.Al-Mousawi M, Lovel H, Behbehani N i wsp. Asthma and sensitization in a community with low indoor allergen levels and low pet-keeping frequency. J Allergy Clin Immunol 2004; 114:1389-94.28.Mandhane P, Sears M, Poulton R i wsp. Cats and dogs and the risk of atopy in childhood and adulthood. J Allergy Clin Immunol 2009; 124: 745-50.29.Muray C, Poleti G, Kebadze T i wsp. Study of modifiable risk factors for asthma exacerbations: virus infection and allergen exposure increase the risk of asthma hospital admission in children. Thorax 2006; 61: 376-82
